توضیحات: اسفناج (Spinacia oleracea) از خانواده Chenopodiaceae يک گياه يک ساله روزبلنـد و بـومی آسيا می باشـد. اســفناج يک منبع عالی از مـواد معدنی و ويتامين ها به شمار می رود.
ترکیبات تشکیل دهنده اسفناج: ويتـامين K، ويتــامين A، منگنز، منیـزيم، فوليک اسيد، آهـن، ويتامين C، ويتامين B2، پتاسيم
همچنین دارای اسيدهای چرب غير اشباع فراوان (به عنوان آنتی اکسيدان) شامل :
- اسيد پالميتيک
- اسيد لينولئيک
- اسيدلينولنيک
- اسيد هگزا دکاتريئنوئيک می باشد.
همچنین حاوی بتا کاروتن، ليکوپن، مشتقات فلاوينوئيدها، مشتقات اسيد کوماريک، نوکلئوزيد پورين نیز می باشد. اسـفناج حاوی آنتی اکسيدان هايی از کاروتنوئيدها و پلی فنل ها نيز می باشد. هم چنين دارای مقدار زيادی فيبر، امگا 3 نيز است.
اسفناج غنی از آهن:
آهن یک ماده مغذی ضروری است که برای بسیاری از عملکردهای بدن نقش مهمی دارد. رژیم غذایی فاقد آهن می تواند منجر به کمبود انرژی، تنگی نفس، سردرد، تحریک پذیری، سرگیجه یا کم خونی می شود. آهن به دو شکل (آهن هِم و غیر هِم) در غذاها یافت می شود. آهن هم فقط در محصولات حیوانی یافت می شود، در حالی که آهن غیر هم فقط در گیاهان یافت می شود. مصرف روزانه توصیه شده بر اساس میانگین دریافت، 18 میلی گرم در روز است. با این حال، نیازهای فردی بر اساس جنسیت و مرحله زندگی فرد متفاوت است. به عنوان مثال، مردان و زنان پس از یائسگی به طور کلی حدود 8 میلی گرم آهن در روز نیاز دارند. این مقدار برای خانم ها در دوران قاعدگی به 18 میلی گرم در روز و برای زنان باردار به 27 میلی گرم در روز افزایش می یابد. آهن غیر هِم نسبت به آهن هم کمتر جذب بدن ما می شود، به همین دلیل مقدار توصیه شده آن برای گیاهخواران 1.8 برابر بیشتر از گوشت خواران می باشد. اسفناج حاوی 2.5-6.4 میلی گرم آهن در هر فنجان پخته است. 100 گرم اسفناج 1.1 برابر بیشتر از مقدار مشابه گوشت قرمز و 2.2 برابر بیشتر از 100 گرم ماهی قزل آلا، آهن دارد. این میزان همچنین 3 برابر بیشتر از 100 گرم تخم مرغ آب پز و 3.6 برابر بیشتر از همان مقدار مرغ است.
کاربردهای دارویی:
- آنتی اكسيدان
- ضد التهاب
- محافظت كننده عصبی
- ضد سرطان
- افزایش حافظه و یادگیری
- اشتها آور
- ملين
- تسکين دهنده سر درد و کمر درد
- ضد سرفه
- رفع تشنج
کاهش استرس اکسیداتیو
استرس اکسيداتيو که توسط راديکال های آزاد اکسيژن ايجاد می شود اولين فاکتور مؤثر در ايجاد بيماری های دژنراتيو مختلف در سيستم اعصاب مرکزی می باشد که می تواند موجب تسريع روند پيری گردد. استرس های مختلف می توانند موجب استرس اکسيداتيو و رفتارهای وابسته به اضطراب شوند. آنتی اکسيدان ها مثل اسفناج ممکن است در بهبود فعاليت سيستم اعصاب مرکزی و مهار روند پيری و يا نقايص و رفتارهای شناختی وابسته به پيری و نيز در بهبود بيماريهای نورودژنراتيو مؤثر و مفيد می باشند. (Joseph et al , 2000)
ضد سرطان
مید و همکاران (2010) تأثير آنتی اکسيدان های موجود در اسفناج را بر روی سلول های سرطانی بررسی کردند و گزارش نمودند که اين آنتی اکسيدان ها ثأثير معنی داری روی رشد سلول های سرطانی دارند.
كاهش التهاب و افزایش حافظه
با توجه به اثرات محـافظتی كـه از اسـفناج گزارش شده است فرض می شـود كـه بتوانـد آسيب های عصبی ناشی از استرس را نيز كاهش دهد. عصاره اسفناج می تواند التهاب عصبی و استرس اكسـيداتيو ناشی از ليپوپلی ساكاريد را در مغز موش سوری كاهش دهد و تا حد زيادی از مرگ نـورونی در مغـز ميانی جلوگيری نمايد. با توجه به نتایج تحقیقات، فلاونوئيدهای موجود در اسفناج با افزايش بيان BDNF در هيپوكامپ، موجب تقويت حافظه فضايی در جوندگان می شـوند (Rendeiro et al, 2013). امروزه كاروتئوئيدها به علت ممانعت از توليد و تجمع بتا آميلوئيـد و جلوگيری از استرس اكسيداتيو، مهار آزادسازی عوامل التهابی و تقويت نمودن حافظه، به عنوان یکی از مهمترين عوامل پيشگيری و درمان كننده آلزايمر پيشنهاد شده اند (Honarvar et al., 2017). بنابراین تركيبات كاروتنوئيدی مانند لوتئين و بتاكاروتن و ويتامين های موجود در اسفناج خاصيت آنتی اكسـيدانی، ضـدالتهابی و ضـدآپوپتوتيک در نورونها دارند و به افزایش حافظه کمک می نمایند. از سـوی ديگر اسفناج يكی از گياهانی است كه خاصيت آنتی كولين استرازی دارد (Boğa et al., 2011) و با توجه به آن كه سطح كولين استراز در مغز بر اثر استرس بی حركتی افـزايش می يابد (Valuskova et al., 2017)، می تواند نقش موثری در بهبود حافظه دارد.
کاهش استرس و تقویت حافظه
ويژگی آنتی كولين استرازی همـراه بـا خاصيت آنتی اكسيدانی و ضدالتهابی اسفناج را می تـوان بـه عنـوان برخی از دلايل احتمالی بهبود حافظه در حيوانات گروه های دارای استرس در نظر گرفت. استرس مزمن و بی حركتی موجب افزايش زوايد دنـدريتی در هسته بازولترال آميگدال می شود و بـا تقويـت پلاستی سيتی ساختاری در نورون های آميگدال در نهايت بـه بروز اضطراب منجر می گردد(Vyas et al.,2017). البته استرس اكسـيداتيو ناشی از بی حركتی هم نقش عمده ای در پيدايش اضطراب در اين حيوانات دارد . بنابراين به نظـر می رسد كه تركيبات آنتی اكسيدانی اسـفناج بـا جلوگيری از استرس اكسيداتيو و تقويت سيستم آنتی اكسيدانی بدن (عـلاوه بـر بهبود حافظه فضايی) در مهار اضطراب نيـز ايفای نقش می كنند. از طرفی اثرات ضد اضطرابی بسياری از تركيبات موجـود در اسـفناج نظيـر كوئرسـتين (Bouhali et al., 2014) آپـيژنــين،كامفرول (Grundmann et al., 2009)، ويتامينE و لوتئولين (McCall et al., 2009) نيز گزارش شده است. اثر ضد اضطرابی كوئرستين و كامفرول از طريق تقويت سيستم GABAA و گيرنده سـروتونينی انجام می گيرد. ضمناً GABA از جمله تركيبات آمينواسيدی است كـه در اسفناج وجـود دارد و اين موضوع، فرضيه ضد اضطراب بودن اسفناج را تقويت می كند. در گزارشی مشتقات پروتئين رابيسکو موجود در برگهای سبز گياهان از جمله اسفناج به نام رابيسکولين يک پپتيد اوپيوييدی δ و رابی متيد بصورت خوراکی در موش های سوری فعاليت ضد اضطرابی را نشان داده است. این محققان نتيجه گرفتند كه اسفناج با داشتن برگهای سبز و نيز پپتيدهای رابيسکولين ۶ و رابی متيد می تواند اثرات ضد اضطرابی داشته باشد (Hirata et al., 2007). در گزارشی ديگر نشان داده شد وجود فيتو کميکال ها در غذاهای غنی از آنتی اکسيدان مثل اسفناج ممکن است در به تأخير انداختن فرايند پيری سيستم اعصاب مرکزی و يا نقايص و رفتارهای شناختی وابسته به پيری شامل يادگيری حركتی و حافظه و در بهبود برخی بيماريهای نورودژنراتيو مؤثر و مفيد باشد. لذا اسفناج ممکن است اثرات تعديلی بر واكنشهای اضطرابی داشته باشد (Joseph et al., 2003). محققان در مطالعه ای بیان کردند که فلاوونوئيدها از آنتی اکسيدان های قوی در اسفناج بوده و نقش مهمی در فرآیندهای فارماکولوژيکی و بيوشيميايی دارند. فلاوونوئيدها توليد ميانجی نيتريک اکسايد (NO) و نيز بيان mRNA آنزيم سنتزکننده NO القايی ناشی از ماکروفاژ موشی را مهار می کند. توليد NO نيز ميزان اضطراب را افزايش می دهد. لذا فلاوونوئيدهای اسفناج نيز ممکن است اثرات ضد اضطرابی داشته باشد.
کاهش آسیب به مغز
نتايج حاصل از يک تحقيق نشان داد كه تزريق درون صفاقی عصاره اسفناج (دوز kg/mg 50) آسيب های ناشی از ليپوپلی ساكاريد را در مغز موش سوری كاهش می دهـد. در این مطالعه عصاره اسـفناج توانست فعاليت كاتالاز و سوپراكسيدديسموتاز را در مغز موش های دريافـت كننـده ليپــوپلی ساكاريد كاهش داده و از كاهش گلوتاتيون پراكسيداز ممانعت نمـوده، از كاهش وزن مغـز جلوگيری نمايد، و همچنين از مرگ نورونی در ناحيه مغـز ميـانی ايـن حيوانات جلوگيری كند. اسفناج سرشار از فلاونوئيدهايی چـون كوئرستين، ميريسـتين، كامفرول، آپيژنين و لوتئولين اســت . فلاونوئيدهای مختلف، نورون ها را از استرس اكسـيداتيو و مـرگ نورونی ناشی از سـميت تحريكـی گلوتامـات نجات می دهنـد. این تركيبات به واسطه فعال شـدن مسـيرهای سـيگنالينگ در سلول نظير مسير MAPK (پروتئين كيناز فعـال شـده بـا ميتوژن) از فعالسازی ميكروگليا و رهاسازی سايتوكاين هـا و در نتيجه از التهاب عصبی جلوگيری می كننـد (Hirata et al., 2007).
خواص ضد باکتری
اسـفناج می توانـد بـه عنوان عوامل آنتی اکسیدانی و ضدباکتریایی برای مبارزه با رادیکال های آزاد و آلودگی های میکروبی استفاده شود. ترکیبات تشکیل دهنده اسفناج دارای خاصیت بازدارندگی روی فعالیـت پلیمرازی در پروکاریوت هـا می باشند. همچنـین ایـن مواد می توانند بـر روی دیـواره سـلولی باکتری های گرم منفی که غشاء خارجی آن شامل لایه لیپوپلی ساکارید است موثر بوده و از این طریق دیواره سلولی را تخریب و مانع از تکثیر باکتری گرم منفی شوند. به عبارتی محققان در آزمایشات متعدد اثبات نمودند که ترکیبات فلاونوئیـدی و تـرپن هـا، اسیدهای چرب غیر اشباع و مواد معدنی با درصد بالا احتمالا یکـی از مهمترین عوامل بازدارندگی اسفناج بر روی باکتری گرم منفی اشرشیا کلی می باشد. دستگاه گوارش یکی از قسمت های آسیب پذیر بدن نسبت به عوامـل بیماری زا است از مهـمترین، باکتری های بیماری زای شاخص در مواد غذایی می توان بـه اشرشیا کلـی، اسـتافیلوکوکوس اورئـوس وگونه های لیستریا اشاره کرد. استفاده از آنتی بیوتیک هـا جهـت درمـان و پیشـگیری از بیمـاری هـای باکتریایی علاوه بر ایجاد مقاومت دارویی می تواند سبب تغییر فلور میکروبی طبیعی مفید دستگاه گوارش و نیز مستعد کـردن بـدن بـرای ابـتلاء بـه انواع بیمـاری هـای روده ای گـردد. گسـترش داروهای ضد میکروبی یکی از مهمترین پیشرفت ها در امر درمان می باشد. عصاره هايی گیاهی به دلیل داشـتن منشـاء طبیعی نسبت به آنتی بیوتیک ها سازگاری بیشتر و عوارض کمتـری در بـدن دارد. عصاره برگ اسفناج می تواند به عنوان عامل آنتی اکسیدانی و ضد باکتریایی برای مبارزه با رادیکالهای آزاد و آلودگی های میکروبی مورد استفاده قرار گیرد.
بر اساس گزارش محققان (Hussan nasim et al , 2012) عصاره آبی اسفناج تازه تاثیر بازدارندگی بر رشد پروتئوس ولگاریس ، میکروکوکوس لوتئوس داشت. همچنین این محققان نشان دادند که عصاره اتانولی برگ اسفناج تازه به روش انتشـار دیسـک بـه طـور قابل توجهی از رشد سالمونلا تایفی موریوم جلوگیری می کنـد. قـدرت بازدارنـدگی عصـاره اتـانولی اسفناج تازه بر سایر پاتوژن های پستانداران بسـیار شـاخص اسـت.
بهبود سلامت چشم
اسفناج غنی از زاگزانتین و لوتئین است که کاروتنوئیدهای مسئول رنگ در برخی از سبزیجات هستند. چشم انسان همچنین حاوی مقادیر زیادی از این رنگدانه ها است، که از چشم در برابر آسیب های ناشی از نور خورشید محافظت می کند. علاوه بر این، چندین مطالعه نشان می دهد که زاگزانتین و لوتئین برای جلوگیری از تخریب ماکولا و آب مروارید که از دلایل عمده نابینایی همراه با افزایش سن می باشد، مفید است.
کاهش فشار خون
اسفناج حاوی مقادیر زیادی نیترات است که به کاهش فشار خون کمک می کند و خطر بیماری قلبی را کاهش می دهد. یک مطالعه بر روی 27 نفر نشان داد که مصرف اسفناج به طور موثر سطح فشار خون را کاهش می دهد. چندین مطالعه دیگر اثرات مشابهی را مشاهده کردند، که نشان می دهد اسفناج سلامت قلب را افزایش می دهد .
کمک به کاهش وزن
تیلاکوئیدهای عصاره اسفناج فعالیت لیپاز، آنزیمی را که چربی را هضم می کند، سرکوب می نماید. کاملاً مشخص نیست که کدام قسمت از تیلاکوئیدها مسئول این اثرات هستند، اما ممکن است توسط برخی پروتئین ها یا چربی ها به نام گالاکتولیپیدها ایجاد می شود. این امر به تاخیر در هضم چربی کمک می کند، که باعث افزایش سطح هورمون های کاهش دهنده اشتها مانند پپتید 1 گلوکاگون (GLP-1) می شود. برخلاف داروهای شیمیایی کاهش وزن مانند اورلیستات، تیلاکوئیدها باعث تأخیر موقتی در هضم چربی می شوند اما از آن به طور کامل جلوگیری نمی کنند. در نتیجه، عصاره اسفناج عوارض جانبی سایر داروهای مهار کننده لیپاز مانند مدفوع چرب و گرفتگی معده را ندارد. همچنین میزان هورمون هایی که مسئول ایجاد گرسنگی هستند را کاهش می دهد. در نتیجه عصاره اسفناج با تاخیر در هضم چربی، کاهش موقتی اشتها و کاهش خوردن باعث کاهش وزن می شود.
محققان با انجام مطالعات حیوانی نیز تائید نمودند که مصرف عصاره اسفناج غنی از تیلاکوئید چربی و وزن بدن را کاهش می دهند. مطالعات روی بزرگسالان دارای اضافه وزن نشان می دهد که افزودن 5-7 گرم عصاره اسفناج به یک وعده غذایی باعث کاهش اشتها برای چندین ساعت می شود . با سرکوب نمودن اشتها، عصاره اسفناج در صورت مصرف منظم در طی چند ماه ، ممکن است منجر به کاهش وزن شود. یک مطالعه در زنان دارای اضافه وزن نشان داد که مصرف 5 گرم عصاره اسفناج هر روز به عنوان بخشی از یک برنامه کاهش وزن 3 ماهه منجر به کاهش 43٪ وزن نسبت به افراد دارونما گردید. شاخص توده بدن (BMI)، توده چربی و توده بدون چربی نیز کاهش یافت، اما تفاوت در بین گروه ها ناچیز بود.
اسفناج ولع خوردن غذا را کاهش می دهد
عصاره اسفناج سیستم میل به غذا را در مغز سرکوب می کند و به طور موقت میل به غذا را کاهش می دهد. با گذشت زمان ، این امر به کاهش وزن کمک می نماید. در مطالعه ای، زنان دارای اضافه وزن که در روز 5 گرم عصاره اسفناج مصرف می کنند، میل به مصرف شیرینی و شکلات به ترتیب 95٪ و 87٪ در آنها کاهش یافت. نتایج مطالعه دیگر در زنان نشان داد که مصرف 5 گرم عصاره اسفناج ولع مصرف مواد غذایی از جمله غذاهای شور، شیرین و چرب را کاهش می دهد.
رفع یبوست
اسفناج یک ملین طبیعی بوده و به دلیل اثرات خود در بدن می تواند به رفع یبوست کمک کرده و حرکات منظم روده را تقویت نماید. اسفناج به جذب آب در روده کمک می کند تا با نرم شدن مدفوع و آسان شدن حرکات روده عمل دفع راحتر انجام شود. همچنین ترکیبات موجود در اسفناج اثر ملین دارند. این ترکیبات با فعال نمودن یک گیرنده خاص در دستگاه گوارش کار می کند که باعث افزایش حرکت عضلات روده برای تحریک روده می شود.
عوارض جانبی:
در بـين گياهان، بيـشترين غلظت اگزالات در خانواده های پلی گناسه، آمارانتاسه و کنوپدياسه وجود دارد. از بين گونه هايی کـه در اين خانواده هـا وجود دارند اسفناج دارای بيشترين مقدار اگزالات است. بنابراين اسفناج علاوه بر اين که حـاوی مقـدار زيادی مواد مغذی می باشد، به عنوان يکی از محصولاتی که حاوی بيشترين مقدار اگزاليک اسيد است بـه حـساب می آيد. اگزاليک اسيد در اسفناج، به صورت اسيد آلـی و هـمچنين کريستال هـای معـدنی کـه بــه صورت نمک های محلول مانند پتاســيم، سديم و روی و نمکه ای غير محلول مانند کلسيم، منيزيم و آهن وجود دارد. نمک های اگزالات غير محلول در روده می توانند جذب شوند و به وسيله مدفوع دفع می شوند. در نتيجه اين عمل در دسـترس بودن و جـذب کلـسیم، آهـن و منيـزيم که در اسفناج وجــود دارد، کاهش پيدا می کند.
مصرف بیش از اندازه اسفناج و افزایش احتمال ابتلاء به سنگ کلیه
از آنجا كه انسان ها فاقـد آنـزيم هـای لازم برای متابوليز کردن اگـزالات هـستند ، بنـابراين جـذب اگـزالات محلـول باعـث ايجـاد هيپراگزالاريـا و سـپس تشکيل سنگ در بدن می شـود. تحقيقـات در افراد سالم نشان می دهد که بيش از ۵۰ درصد اگزالات ادراری از رژيم غذايی حاوی اگزالات منشاء می گيرد.
لخته شدن خون
اسفناج دارای ویتامینK1 است که نقش های مختلفی در بدن دارد. اما بیشتر به دلیل نقش آن در لخته شدن خون شناخته می شود. به همین دلیل، می تواند با داروهای رقیق کننده خون تداخل ایجاد نماید. افرادی که از داروهای رقیق کننده خون مانند وارفارین استفاده می کنند، باید قبل از مصرف مقادیر زیادی اسفناج با پزشک خود مشورت کنند.
منابع:
1- Boğa M, Hacıbekiroğlu I, Kolak U. Antioxidant and anticholinesterase activities of eleven edible plants. Pharm Biol; 2011. 49(3): 290- 295.
2- Bouhali IE, Tayaa H, Ouakid ML, Tahraoui A. Quercetin, a Natural Flavonoid, alleviates Fenthion induced Anxiety-like behavior and Depression signs in Male wistar rat. Adv Biores; 2014. 5(4): 110-115.
3- Cartford M, Gemma C and Bickford PC. Eighteen-Month-Old Fischer 344 rats fed spinachenriched diet show improved delay classical eyeblink conditioning and reduced expression of tumor necrosis factor alpha and TNF beta in the cerebellum. The Journal of Neuroscience 2002; 22: 5813- 5816.
4- Grundmann O, Nakajima JI, Kamata K, Seo S, Butterweck V. Kaempferol from the leaves of Apocynum venetum possesses anxiolytic activities in the elevated plus maze test in mice. Phytomedicine; 2009. 16(4): 295-302.
5- Hirata H, Sonoda S, Agui S, Yoshida M, Ohinata K and Yoshikawa M. Rubiscolin-6, an opioid peptid derived from spinach Rubisco, has anxiolytic effect via activating and dopamine D1 receptors. Devision of Food Science and Biotechnology 2007; 28: 1998-2003.
6- Honarvar NM, Saedisomeolia A, Abdolahi M, Shayeganrad A, Sangsari GT, Rad BH, et al. Molecular Anti-inflammatory Mechanisms of Retinoids and Carotenoids in Alzheimer’s Disease: a Review of Current Evidence. J Mol Neurosci; 2017. 61(3): 289-304.
7- Hussan nasim, F., Andleeb, S., Iqbal, M., Ghous, T., Nisar khan, A., and Akhtar, K. 2012. Evaluation of antimicrobial activity of extracts of fresh and spoiled spinacia oleracea against some mammalian pathogens. Pakistan, Journal of ethnopharmacol. 74: 7.173-179
8- Joseph JA, Bickford PC, Gould T, Briederick L, Chadman K, Pollock A, and et al. Antioxidantrich diets improve cerebellar physiology motor learning in aged rats. Brain Res 2000; 66: 211-7.
9- Kumar D, Bhat ZA. Apigenin 7-glucoside from Stachys tibetica Vatke and its anxiolytic effect in rats. Phytomedicine; 2014. 21(7): 1010-1014.
10- McCall S. Investigation of the anxiolytic effects of luteolin, a lemon balm flavonoid in the male Sprague-Dawley rat. AANA J; 2009. 77(1); 33-36.
11- Rendeiro C, Vauzour D, Rattray M, WaffoTéguo P, Mérillon JM, Butler LT, et al. Dietary levels of pure flavonoids improve spatial memory performance and increase hippocampal brain derived neurotrophic factor. PloS one; 2013. 8(5): e63535.
12- Valuskova P, Farar V, Janisova K, Ondicova K, Mravec B, Kvetnansky R, et al. Brain regionspecific effects of immobilization stress on cholinesterases in mice. Stress; 2017. 20(1): 53-60.
13- Vyas A, Mitra R, Rao BS, Chattarji S. Chronic stress induces contrasting patterns of dendritic remodeling in hippocampal and amygdaloid neurons. J Neurosci; 2002. 22(15): 6810-6818.
14- Zaidi SKR, Banu N. Antioxidant potential of vitamins A, E and C in modulating oxidative stress in rat brain. Clin Chim Acta; 2004. 340(1): 229-233.
15- Zhao H, Ohinata K and Yoshikawa M. Rubimetide (Met- Arg-Trp) derived from Rubisco exhibits anxiolytic-like activity via the DP1 receptor in male ddY mice. Division of Food Science and Biotechnology 2008; 29: 629-632.
